รู้จักยุง

ยุงพาหะ  (Mosquito vectors)

ในโลกนี้มียุงกว่า  4,000  จัดอยู่ในอันดับ  Diptera  วงศ์  Culicidae  ยุงบางชนิดเป็นพาหะนำโรคมาสู่คนและสัตว์  เช่น  ยุงลาย  Aedes aegypti  และยุง  Ae. Albopictus  นำโรคไข้เลือดออก  (Dengue haemorrhagic fever)  ยุง  Culex triaeniohynchus  นำโรคไข้สมองอักเสบ  (Encephalitis)  ยุงก้นปล่องนำโรคมาลาเรีย  (Malaria)  และยุงเสือนำโรคฟีลาเรียหรือโรคเท้าช้าง  โรคที่กล่าวมานี้เกิดในคน  ส่วนในสัตว์นั้นยุงก็มีความสำคัญมากเช่นกัน  เนื่องจากเป็นตัวนำโรคต่าง ๆ  หลายชนิดในสัตว์  เช่น  ยุงรำคาญ  Culex quinquefasciatus  นำโรคพยาธิหัวใจสุนัขและโรคมาลาเรียในนก  ยุงบางชนิดชอบกัดวัวทำให้น้ำหนักวัวลดและผลิตนมได้น้อยลง  ยุงนอกจากเป็นอันตรายต่อคนและสัตว์เลือดอุ่นแล้วยังเป็นอันตรายต่อสัตว์เลือดเย็นอีกด้วย

           ชนิดของยุงที่สำคัญในทางการแพทย์ มี  4  ตระกูล  คือ 
1.  ตระกูลยุงลาย  (Genus Aedes)
2.  ตระกูลยุงคิวเส็กซ์  หรือยุงรำคาญ  (Genus Culex)
3.  ตระกูลยุงก้นปล่อง  (Genus Anopheles)
4.  ตระกูลยุงเสือ  หรือยุงฟิลาเรีย  (Genus Mansonia)

1.  ชีววิทยาของยุง 
ยุงมีการเจริญแบบสมบูรณ์  (complete metamorphosis  หรือ  holometabola)  หมายถึง  การเจริญเติบโตที่มีการเปลี่ยนแปลงรูปร่างในแต่ละระยะแตกต่างกันมาก  แบ่งเป็น 4 ระยะ  คือ  ระยะไข่  (egg)  ระยะลูกน้ำ  (larva)  ระยะตัวโม่ง  (pupa)  และระยะตัวเต็มวัย  (adult)  ระหว่างการเจริญเติบโตในแต่ละระยะต้องมีการลอกคราบ  (molting)  ซึ่งถูกควบคุมโดยฮอร์โมนที่สำคัญ  3  ชนิด  คือ  brain homone , ecdysone  และ  juvenile hormone

1.1  ระยะไข่
ไข่ยุงแต่ละชนิดมีขนาดและลักษณะไม่เหมือนกัน  จากลักษณะการวางไข่อาจบอกชนิดของกลุ่มยุงได้  ยุงชอบวางไข่บนผิวน้ำหรือบริเวณชื้น ๆ  เช่น  บริเวณขอบภาชนะเหนือระดับน้ำ  การวางไข่ของยุงแบ่งออกเป็น  4  ประเภท

1. วางไข่ใบเดี่ยว ๆ  บนผิวน้ำ  เช่น  ยุงก้นปล่อง
2. วางไข่เป็นแพ  (raft)  บนผิวน้ำ  เช่น  ยุงรำคาญ
3. วางไข่เดี่ยว ๆ  ตามขอบเหนือระดับน้ำ  เช่น  ยุงลาย
4. วางไข่ติดกับใบพืชน้ำเป็นกลุ่ม  เช่น  ยุงเสือ  หรือยุงฟิลาเรีย

ระยะไข่ใช้เวลา 2-3 วัน  จึงฟักตัวออกเป็นลูกน้ำ  ในยุงบางชนิดไข่สามารถอยู่ในสภาพ 
แห้งได้หลายเดือนจนกระทั่งเป็นปี  เมื่อมีน้ำก็จะฟักออกเป็นลูกน้ำ  แหล่งวางไข่ของยุงแต่ละชนิดแตกต่างกัน  เช่น  ยุงลายชอบวางไข่ในภาชนะขังน้ำที่มนุษย์สร้างขึ้น  ส่วนยุงรำคาญชอบวางไข่ในแหล่งน้ำสกปรกต่าง ๆ  น้ำเสียจากท่อระบายน้ำ  แต่หากไม่พบสถาพน้ำที่ชอบยุงก็อาจวางไข่ในสภาพน้ำที่ผิดไป  นักวิทยาศาสตร์หลายคนรายงานว่าปัจจัยที่ช่วยให้ยุงตัวเมียรู้ว่าควรจะวางไข่ที่ใดก็คือสารเคมีบางอย่างในน้ำ  สารเคมีอาจเป็น  diglycerides  ซึ่งผลิตโดยลูกน้ำยุงที่อาศัยอยู่ในแหล่งน้ำนั้น  หรือเป็นกรดไขมัน  (Fatty acid)  จากแบคทีเรีย  หรือเป็นสารพวก  phenolic compounds จากพืชน้ำ

1.2  ระยะลูกน้ำ 
ลูกน้ำยุงแต่ละชนิดอาศัยอยูในน้ำต่างชนิดกัน  เช่น  ตามภาชนะขังน้ำต่าง ๆ  ตามบ่อน้ำ  หนอง  ลำธาร  โพรงไม้  หรือกาบใบไม้ที่อุ้มน้ำ  เป็นต้น  ลูกน้ำยุงส่วนใหญ่ลอยตัวขึ้นมาหายใจบนผิวน้ำ  โดยมีท่อสำหรับหายใจเรียกว่า  siphon  ยกเว้นยุงก้นปล่องไม่มีท่อหายใจ  แต่จะวางตัวขนานกับผิวน้ำ  โดยมีขนลักษณะคล้ายใบพัด  (palmate hair)  ช่วยให้ลอยตัวและหายใจทางรูหายใจ  (spiracle)  ส่วนยุงเสือ  (Mansonia sp.)  จะใช้ท่อหายใจซึ่งสั้นและปลายแหลมเจาะพวกพืชน้ำและหายใจเอาออกซิเจนผ่านรากของพืชน้ำ  อาหารของลูกน้ำยุงได้แก่  สิ่งมีชีวิตเล็ก ๆ  ในนั่นเอง  เช่น  แบคทีเรีย  ยีสต์  สาหร่าย  ลูกน้ำจะลอกคราบ  4  ครั้ง  เมื่อลอกคราบครั้งสุดท้ายกลายเป็นตัวโม่ง  การเจริญเติบโตในระยะลูกน้ำใช้เวลาประมาณ  7-10  วัน  ขึ้นอยู่กับชนิดของลูกน้ำ  อาหาร  อุณหภูมิ  และความหนาแน่นของลูกน้ำด้วย

1.3  ตัวโม่ง 
ตัวโม่งรูปร่างผิดไปจากลูกน้ำ  ส่วนหัวเชื่อมต่อกับส่วนอก  รูปร่างลักษณะคล้ายเครื่องหมายจุลภาค ( , )  ระยะนี้ไม่เกินอาหาร  เคลื่อนไหวอย่างรวดเร็ว  มีท่อหายใจคู่หนึ่งที่ส่วนหัวเรียก  trumpets  ระยะนี้สั้นใช้เวลาเพียง  1-3  วัน

1.4  ระยะตัวเต็มวัย ตัวยุงแบ่งออกเป็น  3  ส่วน 

1.4.1  ส่วนหัว  (Head)  มีลักษณะกลมเชื่อมติดกับส่วนอก  ประกอบด้วย  1  คู่  ตาของยุงเป็นแบบตาประกอบ  (compound eyes)  มีหนวด  (antenna)  1  คู่  มีระยางค์ปาก  (palpi) 1 คู่  และมี  อวัยวะเจาะดูด  (proboscis)  1  อัน  มีลักษณะเป็นแท่งเรียวยาวคล้ายเข็มสำหรับแทงดูดอาหาร
หนวดของยุงแบ่งเป็น  15  ปล้อง  สามารถใช้จำแนกเพศของยุงได้แต่ละปล้องจะมีขนรอบ ๆ  ในยุงตัวเมียขนนี้จะสั้นและไม่หนาแน่น  (sparse)  เรียกว่า  pilose antenna  ส่วนตัวผู้ขนจะยาวและเป็นพุ่ม  (bushy)  เรียกว่า  plumose antenna  หนวดยุงเป็นอวัยวะที่ใช้ในการรับคลื่นเสียง  ตัวผู้จะใช้รับเสียงการกระพือปีกของตัวเมีย  ความชื้นของอากาศ  รับกลิ่น
Palpi  แบ่งเป็น  5  ปล้อง  อยู่ติดกับ  proboscis  ในยุงก้นปล่องตัวเมีย  Palpi  จะตรงและยาวเท่ากับ  proboscis  ส่วนยุงตัวผู้ตรงปลาย  Palpi  จะโป่งออกคล้ายกระบอง  ในยุงอื่นที่ไม่ใช่ยุงก้นปล่อง  Palpi  ของตัวเมียจะสั้นประมาณ  ¼  ของ  proboscis  ส่วนตัวผู้  Palpi  จะยาว  แต่ตรงปลายไม่โป่ง  และมีขนมากที่สองปล้องสุดท้ายซึ่งจะงอขึ้น

1.4.2  ส่วนอก  (thorax)  มีปีก  1  คู่  ด้านบนของอก  (mesonotum)  ปกคลุมด้วยขนหยาบ ๆ  และเกล็ด  ซึ่งมีสีและลวดลายต่าง ๆ  กัน  เราใช้ลวดลายนี้สำหรับแยกชนิดยุงได้  ด้านข้างของอกมีเกล็ดและกลุ่มขนซึ่งใช้แยกชนิดของยุงได้เช่นกัน  ด้านล่างของอกมีขาแต่ละขาแบ่งออกเป็นช่วงต่าง ๆ  คือ  coax  ซึ่งมีขนาดสั้นอยูที่โคนสุด  ต่อไปเป็น  trochanter  คล้าย ๆ  บานพับ  femur , tibia  และ  tarsus  ซึ่งมีอยู่  5  ปล้อง  ปล้องสุดท้ายมีหนามงอ ๆ  1  คู่  เรียกว่า  claws  ขาก็มีเกล็ดสีต่าง ๆ  ใช้แยกชนิดของยุงได้  ปีกมีลักษณะแคบและยาว  มีลายเส้นปีก  (veins)  ซึ่งมีชื่อเฉพาะของแต่ละเส้นปีกจะมีเกล็ดสีต่าง ๆ  กัน  ตรงขอบปีกด้านหลังจะมีขนเรียงเป็นแถวเรียก  fringe  เกล็ดและขนบนปีกนี้ก็ใช้ในการแยกชนิดของยุงได้เช่นกัน  นอกจากนี้ยังมี  halteres  1  คู่  มีลักษณะเป็นปุ่มเล็ก ๆ  อยู่ต่อหลังจากปีก  เมื่อยุงบิน  halteres  จะสั่นอย่างรวดเร็วใช้ประโยชน์ในการทรงตัวของยุง                     

1.4.3  ส่วนท้อง  (abdomen)  มีลักษณะกลม  ยาว  ประกอบด้วย  10  ปล้อง  แต่จะเห็นชัดเจนเพียง  8  ปล้อง  ปล้องที่  9-10  จะดัดแปลงเป็นอวัยวะสืบพันธุ์  ในยุงตัวผู้จะใช้ส่วนนี้แยกชนิดของยุงได้

2.  อาหาร 
ยุงทั้ง  2  เพศ  กินน้ำหวานจากเกสรดอกไม้ก็สามารถดำรงชีวิตอยู่ได้  แต่ส่วนใหญ่ยุงตัวเมียยังต้องการโปรตีนจากเลือดมนุษย์หรือสัตว์  เพื่อช่วยในการเจริญของไข่และใช้สร้างพลังงานยุงตัวเมียเท่านั้นที่กัดคนและสัตว์  ยุงแต่ละชนิดชอบกินเลือดต่างกัน  พวกที่ชอบกินเลือดสัตว์เรียก  zoophilic  ส่วนพวกที่ชอบกินเลือดคน  เรียก  anthropophilic  เลือดจะเข้าไปช่วยในการเจริญของไข่การเจริญของไข่แบบที่ต้องการโปรตีนจากเลือดเรียก  anautogeny  ในยุงไม่กี่ชนิดไข่จะสุกได้โดยใช้อาหารที่สะสมไว้โดยไม่ต้องกินเลือด  เรียก  autogeny  เช่น  ยุง  Aedes togoi , Culex molestus  เวลาที่ยุงออกหากินก็ไม่เหมือนกัน  เช่น  ยุงลายชอบหากินในเวลากลางวัน  ส่วนยุงรำคาญชอบหากินในเวลากลางคืน  ยุงแม่ไก่ชอบหากินตอยพลบค่ำและย่ำรุ่ง  เป็นต้น

3.  การบิน 
มีลีกษณะเฉพาะสำหรับยุงแต่ละชนิด  เช่น  ยุงลายบ้านจะบินไปไม่ไกลบินได้ประมาณ  30-300  เมตร  ยุงลายสวนบินได้ประมาณ  400-600  เมตร  ยุงก้นปล่องบินได้ประมาณ  0.5-2.5  กิโลเมตร  ส่วนยุงรำคาญบินได้ตั้งแต่  200  เมตรถึงหลายกิโลเมตร  ยุงพาหะนำโรคไข้สมองอักเสบบินได้ไกลถึง  50  กิโลเมตร  ยุงตัวเมียสามารถบินได้ไกลกว่ายุงตัวผู้ 

4.  การผสมพันธุ์ 
ยุงตัวผู้ลอกคราบโผล่ออกจากตัวโม่งก่อนยุงตัวเมีย  และอยู่ใกล้ ๆ  แหล่งเพาะพันธุ์  เมื่อตัวเมียออกมา  1-2  วัน  จะผสมพันธุ์กัน  หลังจากผสมพันธุ์แล้วยุงตัวเมียจะออกหาแหล่งเลือด  แต่ยุงบางชนิดต้องการเลือดก่อนการผสมพันธุ์  เช่น  Anopheles culicifacies  นอกจากนี้ยุงก้นปล่องมีพฤติกรรมการบินว่อนเป็นกลุ่มเพื่อการจับคู่ผสมพันธุ์  เรียก  swarming  ซึ่งมักเกิดขึ้นตอนพระอาทิตย์กำลังตก  โดยแสงที่อ่อนลงอย่างรวดเร็วมีผลในการกระตุ้นกิจกรรมนี้
ส่วนยุงลายจับคู่ผสมพันธุ์โดยไม่ต้อง  swarm  ตัวผู้จะตอบสนองต่อเสียงกระพือ  ปีกของยุงตัวเมีย  ยุงลายตัวผู้สามารถค้นหาตัวเมียได้ภายในระยะทาง  25  เซนติเมตร

5.  อายุของยุง 
ยุงตัวผู้มักมีอายุสั้นกว่ายุงตัวเมีย  โดยยุงตัวผู้มีอายุประมาณ  1  สัปดาห์  ยกเว้นในกรณีที่เลี้ยงดูด้วยอาหารสมบูรณ์และมีความชื้นเหมาะสมจะมีอายุอยู่ได้เป็นเดือน  ส่วนยุงตัวเมียมีอายุ  1-5  เดือนอายุของยุงขึ้นอยู่กับปัจจัยหลายอย่าง  เช่น  ในฤดูร้อน  ยุงมีกิจกรรมมากทำให้อายุสั้นเฉลี่ยประมาณ  2  สัปดาห์  ในฤดูหนาวยุงมีกิจกรรมน้อย  จึงอายุยืน  ในบางพื้นที่ยุงสามารถจำศีลตลอดฤดูหนาว